4 Zgoda na udział w badaniu
Jakiekolwiek projektowane przez Ciebie badanie z udziałem innych osób powinno być poprzedzone uzyskaniem od nich świadomej zgody (informed consent). O świadomej zgodzie mówimy wtedy, gdy osoba badana udziela jej w sposób dobrowolny. Osobie badanej należy również udzielić wyczerpujących informacji o ryzykach oraz zagrożeniach, z jakimi może być związany jej udział w badaniu. Świadoma zgoda musi być także wolna od jakiejkolwiek presji ze strony osób prowadzących badanie. Oznacza to, że niezależnie od motywacji stojącej za Twoim badaniem (np. związanej z naglącym terminem realizacji projektu badawczego lub koniecznością zebrania odpowiedniej bazy danych do pracy magisterskiej itd.), osoba badana powinna mieć zapewnione warunki do podjęcia świadomej decyzji o udziale w badaniu. Zgoda osoby badanej nie może wynikać z zewnętrznych nacisków czy oczekiwań ze strony Twojej lub osób współprowadzących badanie.
Jako KE zwracamy szczególną uwagę na kryterium wyrażania świadomej zgody przez osoby badane. Aby stworzyć możliwie jak najlepsze warunki do jej uzyskania, Twoja uwaga powinna być nakierowana na omówione niżej kwestie, które możesz poddać refleksji już na etapie projektowania badania.
Jeśli planujesz przeprowadzić badanie na grupie osób pozostających w relacji zależności w stosunku do Ciebie lub innych osób współprowadzących z Tobą badanie, to zastanów się nad motywem stojącym za Twoją decyzją. Co do zasady KE zaleca szczególną ostrożność przy prowadzeniu badań naukowych na grupach zależnych. Tego rodzaju relacje poważnie zagrażają swobodzie wyrażania przez osobę badaną świadomej zgody. Osoby badane, które pozostają z nami w relacji równoległej do sytuacji badawczej, np. w sytuacji terapeutycznej (pacjent – terapeuta) czy dydaktycznej (student – wykładowca), mogą być (świadomie bądź nie) motywowane odmiennymi powodami, niż jedynie chęć przystąpienia do udziału w badaniu. Mogą one odczuwać potrzebę odwzajemnienia się nam za naszą dotychczasową pracę terapeutyczną bądź też odczuwać lęk przed konsekwencjami odmowy udziału w badaniu. Każda sytuacja uwzględniająca potencjalną zależność osób badanych od osoby prowadzącej badanie może mieć jednak inny charakter, w związku z czym szczególne ważne jest rozstrzygnięcie, czy planowane badanie może być potencjalnie problematyczne (jak np. rekrutowanie osób studiujących w ramach prowadzonych zajęć, gdyż może wzbudzać w osobach studiujących przekonanie, że udział w badaniu jest od nich oczekiwany), czy jednak zabezpiecza możliwość dokonania wyboru przez osobę badaną (np. pozostawienie ogłoszenia rekrutacyjnego w widocznym miejscu na wydziale, na podstawie którego osoba studiująca kontaktować się będzie z osobą prowadzącą badanie). Niekiedy nie ma możliwości, aby badanie uwzględniało odmienną grupę badaną – w takich sytuacjach zadbaj o to, aby badanie prowadzone było przez osoby niebędące w relacji zależności z daną osobą badaną, zapewniając nieskrępowaną możliwość podjęcia decyzji o udziale w badaniu. Pamiętaj również o uzasadnieniu swojej decyzji we wniosku do KE.
Jeśli Twoje badanie skierowane jest do osób, których właściwości psychologiczne ograniczają ich zdolność do wyrażenia świadomej zgody (np. osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną) bądź ich sytuacja prawna związana jest z ograniczeniem zdolności do jej udzielenia (np. osoby niepełnoletnie), to konieczne jest uzyskanie zgody od ich prawnych opiekunów. Jeśli jednak potencjalna osoba uczestnicząca odmówi udziału w badaniu, pomimo zgody jej opiekuna prawnego, uszanuj jej decyzję i odstąp od włączania jej do procedury badawczej. Omów również procedurę uzyskiwania zgody od tej grupy osób we wniosku do KE.
By zgoda była świadoma, wszystkie informacje dla osób badanych (pisemne lub werbalne) muszą być przez Ciebie przedstawione w sposób dostosowany do możliwości poznawczych oraz wiedzy potencjalnych osób uczestniczących. Unikaj żargonu naukowego, przekazuj niezbędne szczegóły w możliwie jak najbardziej przystępny sposób. Unikniesz w ten sposób ryzyka uzyskania pozornie świadomej zgody, która związana jest z uzyskaniem zgody od osoby badanej niezdolnej do pełnego zrozumienia celu badania oraz potencjalnych zagrożeń, a przez to – niebędącej w stanie wyrazić zgody w sposób świadomy. Dołącz wszystkie informacje dla osób badanych do wniosku do KE.
Pamiętaj o poinformowaniu osób badanych o możliwości odmówienia przez nie udziału w badaniu oraz o prawie do rezygnacji z badaniu w każdej chwili. Jest to szczególnie ważne, ponieważ zmniejsza ryzyko wywierania presji na osobę badaną. W przeciwnym razie może ona udzielić zgody oraz kontynuować swój udział w badaniu z powodu braku wiedzy o możliwości wycofania się z niego. Zagraża to kryterium swobody w wyrażaniu świadomej zgody przez osoby badane oraz ich dobrostanowi. Te informacje również powinny zostać uwzględnione we wniosku do KE.
Jeśli w Twoim badaniu przewidziana jest gratyfikacja dla osób badanych za ich uczestnictwo, to uzyskanie jej przez osoby badane co do zasady nie powinno być uzależnione od decyzji osób uczestniczących o kontynuowaniu lub wycofaniu się z badania (od tej zasady istnieją nieliczne wyjątki, gdy np. regulamin platformy, na której prowadzone jest badanie, przewiduje odmienne rozwiązania związane z wypłacaniem gratyfikacji). W przeciwnym razie istnieje ryzyko wywierania presji na osoby badane, a ich zgoda może nie być udzielona w sposób świadomy. We wniosku do KE zamieść informację o warunkach wręczania osobom badanym gratyfikacji za udział w badaniu.
Przygotowując wniosek do KE opisz wszystkie szczegóły, w jaki sposób Twoje badanie sprzyja uzyskaniu świadomej zgody od osób badanych.