7 Ryzyko dyskomfortu psychicznego w badaniu
7.1 Jak zadbać o dobrostan osób badanych?
Przy przygotowywaniu wniosku do KE ważne jest uwzględnienie perspektywy osób biorących udział w projekcie, ze szczególnym uwzględnieniem dobrostanu osób badanych. Tego w szczególności dotyczy pkt 7 formularza wniosku do KE. Na tym etapie przygotowania wniosku ważna jest refleksja nad trzema zagadnieniami:
Czym jest dyskomfort psychiczny badacza i osób badanych?
Jakie jest ryzyko dyskomfortu psychicznego osób badanych w projekcie?
Jak zadbać o osoby badane, aby zminimalizować dyskomfort i uwzględnić ich dobrostan?
Zastanowienie się nad odpowiedziami na te trzy pytania odnosi się do wrażliwości etycznej badacza, która przekłada się na jakość wniosku i jakość projektu pod względem etycznym i merytorycznym. Zaangażowanie i dobrostan osób badanych zwiększają szansę na otrzymanie rzetelnych wyników badania, które lepiej zweryfikują postawiony cel projektu naukowego. Są to kwestie, które warto mieć na uwadze już na etapie przygotowania wniosku do KE. Aby to ułatwić, przygotowaliśmy kilka wskazówek do przemyślenia i uzupełnienia we wniosku.
to ogół negatywnych emocji (o dużej intensywności i dłuższym czasie trwania niż zazwyczaj), które mogą pojawić się zarówno u badacza jak i u osób badanych na każdym etapie realizacji badania naukowego. Ryzyko dyskomfortu psychicznego może być różne w zależności od rodzaju badania.
Do przyczyn dyskomfortu mogą się zaliczać:
Badanie kwestionariuszowe/testowe: (1) poczucie przymusu udziału w badaniu i doświadczenie epizodu emocjonalnego jako osobistej krzywdy, (2) lęk przed oceną podczas badania różnych parametrów, funkcji i/lub procesów społecznych/poznawczych/emocjonalnych/fizjologicznych/neurobiologicznych, (3) niezrozumienie instrukcji, (4) pytania w kwestionariuszu dotyczące informacji wrażliwych, jak np. depresja, przemoc.
Badanie eksperymentalne: (1) dyskomfort spowodowany aparaturą, np. podłączenie do aparatury oraz wszystkie skutki uboczne wynikające z zastosowanej aparatury, (2) rejestracja wizerunku w trakcie wykonywania zadania/gry, (3) odczuwanie negatywnych emocji związanych z wymaganiami eksperymentu (np. frustracja, rozgoryczenie).
Badanie kliniczne (badanie pacjentów oddziałów psychiatrycznych, neurologicznych, w domach pomocy społecznej itp.): (1) nieprzewidywalne zachowania pacjentów, m.in. agresja werbalna, (2) liczne negatywne komentarze podczas badania, (3) negatywne nastawienie do badania w danej placówce medycznej (konieczność prowadzenia rozmów z personelem medycznym), (4) “dylematy etyczne”, czyli wszystkie nieprzewidywalne sytuacje (poza wymienionymi powyżej), które mogą być obecne podczas badania i mogą być specyficzne dla danej osoby z badanej grupy klinicznej.
Badanie mieszane: wszystkie w/w czynniki ryzyka.
We wniosku do Komisji Etyki należy podać następujące informacje:
Opisanie i wyjaśnienie ryzyka wynikającego z udziału w badaniu, w tym odniesienie się do specyficznych dla badania czynników ryzyka dyskomfortu psychicznego.
Dokładne wyjaśnienie, jakie procesy psychiczne/parametry fizjologiczne/inne dane będą sprawdzane za pomocą zaproponowanych narzędzi badawczych.
Poinformowanie osób badanych o możliwym dyskomforcie podczas badania ze względu na zastosowaną aparaturę badania oraz opisanie wszystkich skutków ubocznych wynikających z zastosowanej aparatury.
Poinformowanie osób badanych o możliwości wycofania się z udziału w badaniu na każdym etapie projektu badawczego, bez podania powodu.
Zapisanie, jak i kiedy będzie monitorowane zachowanie osób badanych, np. czy niestosowanie się do zaleceń badaczy może stanowić warunek przedwczesnego zakończenia udziału uczestnika w badaniu.
W przypadku badań klinicznych: dołączenie pisemnej informacji nt. przekazania lub nieprzekazania niektórych wyników badania (np. w formie opinii) na potrzeby terapii i leczenia (warto odnieść się do perspektywy pacjentów i personelu medycznego, dla których badanie diagnostyczne często nie różni się od badania naukowego).
Wyszczególnienie, jakie kroki zostaną podjęte w celu zminimalizowania dyskomfortu psychicznego osób badanych i zagwarantowanie, że zespół badawczy dopełni wszelkich starań, aby zadbać o dobrostan osób badanych.
Zapisanie informacji we wniosku oraz pisemne poinformowanie osób badanych, czy badania prowadzone w ramach projektu będą objęte obowiązkowym ubezpieczeniem.
W każdym wniosku ważne jest podanie danych kontaktowych do osoby, z którą osoba badana może porozmawiać, na wypadek niepożądanych szkód, skutków ubocznych i innych problemów wynikających z badania: wymagane jest podanie imienia i nazwiska osoby do kontaktu, afiliacji i adresu e-mail, a w niektórych przypadkach warto jest również podać jej numer telefonu. Osobą do kontaktu może być kierownik projektu, a w przypadku badania studenckiego jako osobę do kontaktu należy wskazać promotora(-kę) pracy badawczej.
Jeśli badania wiążą się z wysokim ryzykiem dyskomfortu psychicznego osób badanych niezbędne jest podanie danych kontaktowych do psychologa lub psychoterapeuty, który po zakończonym badaniu (przerwanym lub dokończonym) udzieli pomocy psychologicznej adekwatnej do problemu osoby badanej: wymagane jest podanie imienia i nazwiska psychologa/psychoterapeuty do kontaktu, afiliacji, numeru telefonu i adresu e-mail.
Jeśli badania wiążą się z bardzo wysokim ryzykiem dyskomfortu psychicznego osób badanych (zazwyczaj dotyczy to niektórych badań klinicznych), zalecane jest podanie danych kontaktowych centrów lub ośrodków wsparcia zdrowia psychicznego, np. do Centrum Wsparcia dla Osób Dorosłych w Kryzysie Psychicznym (24/7) - 800 70 2222, Telefon Zaufania MCiK (19.00-7.00) - 61 192 88/61 835 49 04.
W przypadku większości badań naukowych, nie jest wskazane podawanie w/w numeru, ponieważ pomoc udzielana przez osoby z Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie Psychicznym jest nieadekwatna do problemów, które wynikają z udziału w badaniu naukowym (nieklinicznym). Podanie numeru może przynieść więcej szkody niż pożytku, gdyż jest to numer przeznaczony dla osób, które doznają kryzysu psychicznego (często wynikającego z przemocy) i wymagają natychmiastowej pomocy, a nie dla osób, które odczuwają dyskomfort z powodu udziału w badaniu.
7.2 Jak zadbać o dobrostan badacza?
Przy projektowaniu badania naukowego konieczne jest zwrócenie uwagi na potencjalny dyskomfort psychiczny osób uczestniczących w badaniu, ale także zadbanie o własny dobrostan. Dlatego przed przeprowadzeniem badania warto zadać sobie kilka pytań. Zastanów się, dlaczego podejmujesz się przeprowadzenia badania o danej tematyce. Rozważ także, co łączy Cię z potencjalnymi osobami badanymi, np. możliwość podobnych życiowych doświadczeń czy bycie częścią tej samej społeczności. Spróbuj wyobrazić sobie, jakie kwestie mogą zostać poruszone podczas wywiadów (jeśli takie planujesz) i w jaki sposób mogą one oddziaływać na Twoje samopoczucie. Zadaj sobie także pytanie o to, jakie tematy szczególnie Cię poruszają (np. przemoc czy choroba) i jakie jest względne prawdopodobieństwo pojawienia się tych tematów w odpowiedziach uczestników/uczestniczek.
Jeżeli masz zamiar prowadzić badanie jakościowe, pomocną czynnością może okazać się najpierw przeprowadzenie wywiadu na samym/samej sobie – spróbuj wczuć się w sytuację osoby badanej i postaraj się odpowiedzieć na przygotowane pytania albo też poproś kolegę/koleżankę, aby przeprowadził/a z Tobą taki wywiad. Możesz także poczytać artykuły naukowe dotyczące badań jakościowych przeprowadzonych w interesującym Cię obszarze i zapoznać się z fragmentami tekstu, gdzie badacze opisują swoje doświadczenie prowadzenia wywiadów (zazwyczaj znajdziesz to w części artykułu zatytułowanej Reflexivity). Poza tym zadbaj o komfortową dla siebie przestrzeń prowadzenia badania oraz tak planuj swój czas pracy, aby uwzględniał on okresy odpoczynku.
Jeśli zamierzasz prowadzić badania w kontakcie osobistym z osobą badaną (np. wywiad jakościowy), to przygotowując wniosek do KE, opisz w nim, w jaki sposób zapewnisz wsparcie sobie i innym badaczom, gdy badania okażą się być zbyt obciążające psychicznie. Może to być chociażby skorzystanie z superwizji czy rozmowa o własnych doświadczeniach w swoim zespole badawczym lub z promotorem/mentorem. Przedstaw także, w jaki sposób masz zamiar reagować na kłopotliwe zachowania osób badanych związane np. z wyrażaniem złości z racji dopytywania się o niektóre aspekty ich życia lub spowodowanych lękiem związanym z sytuacją badania.